Μαστίχα

Το DNA της μαστίχας

Η μαστίχα είναι προϊόν του δέντρου σχίνου. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την ουσία που βγαίνει από τις τομές, που γίνονται στο κορμό του δέντρου αυτού. Η ουσία αυτή, όταν πήξει, είναι η μαστίχα. Αρχικά, το χρώμα της είναι διάφανο και -σε διάστημα ενός με ενάμιση χρόνου- αποχρωματίζεται παίρνοντας χρώμα λευκοκίτρινου, πιθανώς λόγω της οξείδωσης. Γι' αυτό το λόγο έχει ένα «ειδικό άρωμα». Η γεύση της στην αρχή του μασήματος είναι λίγο πικρή, μετά όμως η πικράδα φεύγει. Επιπλέον, η σύνθεσή της γίνεται ξεχωριστά σε διάφορα κυτταρικά διαμερίσματα του Σχίνου, όπου οι μαστιχοφόροι αγωγοί μεταφέρουν τη μαστίχα και βρίσκονται στο βλαστό, στη ρίζα, στα φύλλα, στο μίσχο, στο μπουμπούκι. Το δέντρο παράγει μαστίχα για την άμυνα και την αυτοπροστασία του, καθώς και για την επούλωση του τραύματος. Η παραγωγή της μαστίχας επηρεάζεται απο το φως του ηλίου, τις κλιματολογικές συνθήκες και την υγρασία.

Η μαστίχα αποτελείται απο τα εξής συστατικά: κυρίως από μαστιχέλαιο και άλλα οξέα (όπως μαστιχολικό οξύ). Την πλήρη και ολοκληρωμένη ανάλυση των στοιχείων την έκανε ο καθηγητής Βασίλης Παπαγεωργίου και άλλοι ξένοι επιστήμονες. 

Τα είδη της μαστίχας είναι: η πίττα, το φλισκάρι, δαχτυλόπετρα, το δάκρυ, το κυλιστό, η αναπινάδα, η βολαρίδα και η σκόνη. Ο παραγωγός ακολουθεί μια συγκεκριμένη διαδικασία, προκειμένου να κατεργαστεί τη μαστίχα. Αναλυτικότερα: πρώτα κοσκινίζει τη παραγωγή του, στη συνέχεια τη ξεχωρίζει απο τα φύλλα και το χώμα, την πλένει καλά και την απλώνει να στεγνώσει. Τέλος, χρησιμοποιώντας ένα μαχαιράκι ξεκολλά κάθε ξένη ουσία που τυχόν απέμεινε. Η δεύτερη κατεργασία γίνεται στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών, όπου η καθαρή μαστίχα θα καθαριστεί με περισσότερη φροντίδα κομμάτι-κομμάτι.Ολοκληρώνοντας, τα προϊόντα της μαστίχας που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή είναι η τσίχλα Έλμα, το μαστιχέλαιο, καθώς και ποικίλα καλλυντικά με βάση τη μαστίχα. 

Σχίνος  (Έργο του Ηλία Αμπελιώτη, μαθητή του Γ1)

Η ιστορία της Μαστίχας

     Στην αρχαιότητα υπάρχουν αναφορές στη μαστίχα από τους: Γαληνό και Ιπποκράτη.

·        Γαληνός: «Τερεβινθίνη και μαστίχα Χίου σε συνταγή ενάντια στα δαγκώματα φιδιών.»

·   Ιπποκράτης: «Οι κυρίες της Ρώμης χρησιμοποιούσαν οδοντογλυφίδες απο μαστιχόδεντρα λόγω της ιδιότητας που είχαν να λευκαίνουν τα δόντια.» 

        Έχουμε επίσης αναφορές από τον 4^ο αιώνα (Κλαύδιος) ότι η μαστίχα θεραπεύει τη λύσσα από τα μουλάρια.

     Από το 10^ο αιώνα και μετά η μαστίχα γίνεται διάσημη απο τους περιηγητές που επισκέφθηκαν την Χίο, που ήταν ο τόπος για το μονοπώλιο της μαστίχας. Επίσης οι Μαονέζοι οργάνωσαν το εμπόριο της μαστίχας με σύστημα και επέβαλαν νόμους με ποινές στους κλέφτες της μαστίχας.

    Επί τουρκοκρατίας οι μαστιχοπαραγωγοί είχαν πολλά προνόμια. Η Χίος ήταν διαιρεμένη διοικητικά σε δύο μέρη. Στα χωριά τα οποία παρήγαγαν μαστίχα, τα λεγόμενα μαστιχοχώρια, είχαν δική τους διοίκηση και δεν είχαν καμία σχέση με την κεντρική διοίκηση του νησιού. Άλλο προνόμιο το οποίο είχαν τα μαστιχοχώρια ήταν ότι επιτρεπόταν να χτυπούν τις καμπάνες μεταξύ των εκκλησιών. Η μαστίχα ήταν το μέσο επικοινωνίας μεταξύ της Χίου και των Τούρκων .

    Ο Κοραής έλεγε οτι το φυτό απο το οποίο ρέει η μαστίχη ονομάζεται έως και σήμερα σχίνος. Αναφέρει επίσης ότι οι Χίοι κατασκεύαζαν μέσω της μαστίχας το μαστιχέλαιο που το χρησιμοποιούσαν σε μερικές αρρώστιες. Οι Ρωμαίοι γνώριζαν το προϊόν και έφτιαξαν κρασί, τον επονομαζόμενο "μαστίχινο" οίνο. Τέλος, οι Χίοι σήμερα παρασκευάζουν το ρακί, το επονομαζόμενο "μαστιχόρακο".

     Τα παλαιότερα συμβόλαια που σχετίζονται με τη μαστίχα είναι καταγεγραμμένα στους Νοταριανούς κώδικες. Κάποιοι ενδεικτικοί κώδικες είναι οι εξής:

α) Το ποσό της μαστίχης, όπου ο κάθε παραγωγός είχε την υποχρέωση να καταβάλλει.

β) Ο χρόνος καλλιέργειας των σχίνων για την παραγωγή.

γ) Η πρόσκληση και συγκέντρωση των παραγωγών στην πλατεία του χωριού.

δ) Ο καθορισμός του ποσού της μαστίχης σε λίτρες για την νέα κατανομή.

ε) Ο διορισμός κατά τον Αύγουστο (μήνα) Μαστιχοδραγατών, οι οποίοι υποχρεούνταν να επιβλέπουν την εκτέλεση των αποφάσεων των Γερόντων ή της Γενικής Συνέλευσης.

Μαστίχα και θρησκεία

    Η μαστίχα είναι στενά συνδεδεμένη με τη θρησκεία. Αναφορές γι’ αυτή υπάρχουν ήδη στο πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, τη Γένεση. Σε αυτό, στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στα ονόματα 25 δέντρων, ένα από τα οποία είναι και το μαστιχόδεντρο. Επίσης, στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ότι καμήλες φορτωμένες με μαστίχα και άλλα προϊόντα κατευθύνονταν για την Αίγυπτο. Σε άλλο σημείο ακόμη η μαστίχα συγκαταλέγεται στα καλύτερα προϊόντα μαζί με το μέλι, το βάλσαμο, το μύρο, τα φυστίκια και τα αμύγδαλα.

    Η σχέση της μαστίχας με την Ορθοδοξία φαίνεται από τη σύνδεσή της με το βίο τ.ου Αγίου Ισιδώρου, που είναι και ο προστάτης της μαστίχας. Σύμφωνα με το βίο του Αγίου, όταν οι σχίνοι είδαν το μαρτύριό του, δάκρυσαν και από τότε βγήκε η μαστίχα. Επίσης, λέγεται ότι τη μαστίχα τη χρησιμοποίησε και ο ίδιος ο Άγιος για θεραπευτικούς λόγους.

      Επιπλέον, η μαστίχα χρησιμοποιήθηκε και ως υλικό για την κατασκευή εικόνων, με χαρακτηριστικότερη την εικόνα της Παναγίας της Σπηλαιώτισσας στη Μονή Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα, κατασκευασμένη από τον Ευαγγελιστή Λουκά.  Επίσης, είναι γνωστή και η χρήση της μαστίχας  ως θυμιάματος σε χριστιανικές γιορτές.

       Τέλος, η μαστίχα είναι συνδεδεμενη και με το Ισλάμ. Η χρήση της σε αυτό είναι πολλαπλή.Πρώτα, είναι μέρος της διατροφής των μουσουλμάνων και χρησιμοποιείται ως θυμίαμα στα τεμένη. Μεγάλη κατανάλωση έχει η μαστίχα κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού και άλλων ισλαμικών γιορτών. Τέλος, το Κοράνιο κάνει αναφορά στο μαστιχόδεντρο.

 

Παραγωγή & Συλλογή της Μαστίχας

Η παραγωγή της μαστίχας αποτελεί σημαντικό όφελος για την ελληνική οικονομία, αφού παράγεται μόνο στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Χίο. Η παραγωγή της γίνεται ελάχιστους μήνες τον χρόνο, Ιούνιο, Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέμβριο και -εφόσον το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες- και τον Οκτώβριο. Πολύ σημαντικό είναι πως το ελληνικό κράτος προστατεύει τη παραγωγή της και απαγορεύει τη συλλογή της πριν απο τις 15 Ιουλίου και έπειτα της 15 Οκτωβρίου.

Για τη συλλογή της μαστίχας απαιτούνται ορισμένες προδιεργασίες, όπως ο καθαρισμός και η ισοπέδωση του εδάφους κάτω απο τον σχίνο σε  «κυκλική μορφή». Για το πήξιμο της μαστίχας απαιτούνται δέκα έως δεκαπέντε ημέρες ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Τέλη Ιουνίου ή αρχές Ιουλίου οι μαστιχοπαραγωγοί καθαρίζουν τα δέντρα με φτυάρια, μυστριά και ξυστριά, ειδικά σχεδιασμένα για καθάρισμα. Μετά τη συλλογή και το καθάρισμα, ακολουθεί το σκούπισμα της καθορισμένης περιφέρειας.

Μαστιχοπαραγωγός: Σκίτσο της Αλεξάνδρας Ναούμη, μαθήτριας του Β3

     

Το εμπόριο της μαστίχας

Η επέκταση της καλλιέργειας του μαστιχοφόρου σχίνου, για εμπορική εκμετάλλευση ξεκίνησε από την εποχή του μαρτυρίου του Αγίου Ισιδώρου. Σύμφωνα με τη παράδοση, τα μαστιχόδεντρα άρχισαν να κλαίνε, όταν ο Άγιος Ισίδωρος έκλαιγε.

Το εμπόριο της μαστίχας ήταν πάντοτε οργανωμένο και έφθασε στο ζενίθ του την εποχή των Μαονέζων. Οι Μαονέζοι υπέγραφαν συμβόλαια για έξι, οκτώ και δέκα χρόνια με διάφορες εμπορικές εταιρείες. Άλλοτε η ίδια η Μάονα πουλούσε την μαστίχα, μέσω των αντιπροσώπων της εκεί.

            Την περίοδο που υπήρχε υπερπαραγωγή της μαστίχας οι Χιώτες έμποροι έκαιγαν τη μαστίχα για να προστατεύσουν την τιμή.

Κατά τη περίοδο της Τουρκοκρατίας ο Σακίζ-Εμινί, έπαιρνε υπέρ του Δημοσίου 20.000 οκάδες (26.000 κιλά) μαστίχας έναντι όλων των άλλων φόρων. Το υπόλοιπο της παραγωγής πήγαινε στο εμπόριο αλλά δεν είναι γνωστός ο τρόπος, καθώς δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες.

Στα νεότερα χρόνια, το εμπόριο γίνοταν απο ορισμένους εμπόρους, τους «Φραγκοβαλεντίνους», αλλά με τον καιρό οι «Μαστιχάδες» ή «Τάξη των εμπόρων μαστίχας» τους εκτοπίζουν και παίρνουν το εμπόριο στα χέρια τους.

Εκεί που υπάρχει εμπόριο, όμως, υπάρχει και το παρεμπόριο και το λαθρεμπόριο. Το λαθρεμπόριο της μαστίχας πηγάζει απο τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και ξεκίνησε απο την εποχή της άδικης Μαόνα. Έγινε ένας αγώνας απο την έναρξη της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου το 1938 και ξεκίνησε πόλεμος ενάντια των μαστιχοπαραγωγών. Για την πάταξη του λαθρεμπορίου, η ΕΜΧ καθιέρωσε ποιοτικούς τύπους μαστίχας σε σύγχρονες αεροστεγείς συσκευασίες. Ακόμα, γίνονται χημικοί έλεγχοι και καθιερώθηκαν νέα σήματα και ολογράμματα πάνω στις συσκευασίες.

Το χαρακτηριστικό της τιμής της μαστίχας είναι ότι σε σύγκριση με άλλα προϊόντα-- είναι υψηλή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η μαστίχα ανήκει στα «ευγενή» προϊόντα.

Η τιμή της μαστίχας έχει πολλές διακυμάνσεις και πέρασε πολλές κρίσεις. Για να αντιληφθούμε πόσο ακριβή ήταν η μαστίχα πρέπει να θεωρήσουμε την ποσότητα την οποία ο παραγωγός έδινε για να πάρει μια χρυσή λίρα. 

                       Χρήσεις της μαστίχας

  Η μαστίχα θεωρείται προϊόν φαινόμενο λόγω της μοναδικότητας των χημικών στοιχείων και της μεγάλης ποικιλίας των ενζύμων που διαθέτει. Τα ιχνοστοιχεία που περιλαμβάνει είναι ο ψευδάργυρος, το κοβάλτιο, ο σίδηρος, το μαγγάνιο και το μαγνήσιο.

   Η μαστίχα συμβάλλει στην αντιμετώπιση ασθενειών όπως η κίρρωση του ήπατος, των κονδυλωμάτων του δέρματος, καθώς και κάποιων μορφών καρκίνου.

  Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε η παραγωγή τσίχλας με πικρή γεύση. Το 1952 π;ράγεται τσίχνα με το όνομα «ΒΕΜ». ΤΟ 1957 παρασκευάζεται μαστίχα κουφετοποιημένη, ενώ το 1958 παράγονται συνολικά 80.000 κιλά τσίχλας. Το 1959 η τσίιχλα ονομάζεται «ΕΛΜΑ» από έναν κουφετοποιό κάτοικο της Χίου.

   Από τη μαστίχα παράγονται: το μαστιχέλαιο, το μοσχολίβανο, το κολοφώνιο και το μαστιχόνερο, που είναι αρωματικό νερό. Επίσης, οι τσίχλες μαστίχας αρωματίζουν το στόμα και λευκαίνουν τα δόντια και καταπολεμούν την τερηδόνα, καθώς με αυτές παρασκευάζονται οδοντόκρεμες και στοματικά διαλύματα.

   Η μαστίχα της Χίου είναι 25 φορές πιο δυνατή από το πράσινο τσάι. Το σκεύασμα μαστίχας ήταν το πρώτο φαρμακευτικό προϊόν σε κάψουλα το οποίο καταπολεμά πολλά έλκη. Ακόμα, η μαστίχα έχει πολλές χρήσεις στη λαϊκή ιατρική, όπως για παράδειγμα στην καταπολέμηση του σακχαρώδη διαβήτη, των εκζεμάτων, των μολύνσεων, των πληγών κλπ. Ταυτόχρονα, χρησιμοποιείται στη ζαχαροπλαστική, τη μαγειρική, την αρωματοποιία και την κοσμετολογία. Υπάρχουν μάλιστα καταστήματα “mastihashop” όχι μόνο στη Χίο, αλλά και στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.

   Τέλος, το 1850 οι συντηρητές έργων τέχνης πρότειναν βερνίκι από μαστίχα για την προστασία και την καθαρότητα των πινάκων ζωγραφικής, το οποίο προτιμάται σε όλη την Ευρώπη.

 

Μαστιχοπαραγωγοί

Το μυστικό της μαστίχας είναι ότι ευδοκιμεί μόνο στην νότια Χίο και σε κανένα άλλο μέρος. Οι καθοριστικοί παράγοντες του κλίματος της Χίου:

·        το ειδικό κλίμα της Χίου και της περιοχής

·        ποσοτική και ποιοτική σύσταση του εδάφους

·        υποθαλάσσια ηφαίστεια

·        υπόγεια γεωθερμία

Στη Χίο υπάρχουν 24 Μαστιχοχώρια στο νότο μέρος της. Το 1850 η θερμοκρασία έπεσε απότομα. Ακόμα κάποιες φορές τα μαστιχόδεντρα υποφέρουν απο υγρασία ενώ άλλες φορές ξηραίνονται. Ο πολλαπλασιασμός του μαστιοφόρου Σκίνου γίνεται με κλαδιά, μοσχεύματα. Φυτεύονται το Φεβρουάριο και το Μάρτιο και χρειάζονται απαραίτητη λίπανση είτε  «βιομηχανική» είτε «χλωρή». Η σπουδαιότερη αρρώστια που αντιμετωπίζει το μαστιχόδεντρο ονομάζεται "Ίσκα" που οφείλεται σε ένα μύκητα. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει το σκάψιμο των χωραφιών που προσφέρει οξυγόνο και υγρασία στις ρίζες. Τέλος τα μαστιχόδεντρα χρειάζονται αγρανάπαυση για να ανανεώνονται και να δυναμώνει ο φλοιός τους. Η παραγωγή της μαστίχας παλαιότερα ήταν περιορισμένη. Το Μεσαίωνα η ετήσια παραγωγή ήταν 150 κιβώτια, αργότερα το 1630 ήταν 250 κιβώτια, ενώ δύο αιώνες αργότερα ήταν 64.000 κιλά. Από την καταστροφή έως το 1830 η παραγωγή σταμάτησε, ενώ αυξήθηκε, όπως παλαιότερα, όταν οι κάτοικοι που είχαν διωχτεί απο τα νησιά επέστρεψαν. Στις αρχές του 20^ου αιώνα η παραγωγή της μαστίχας αυξήθηκε.

  

Πηγές:

1.Γιάννης Περρίκος, Η μαστίχα της Χίου, Διαδρομές στα μυστικά της μονοπάτια, εκδ. Τουμπής 2006  

2. Δ. Κοκκινάκης, Μ. Πασσαλή, Μ. Καζάς, Β. Κριτάκη, Χαράζοντας το μύθο της μαστίχας, εκδ. Αιγέας 2007